علوم قرآن



قرآن مجید براى نزول خود اهدافى را ذکر کرده است. این اهداف در سه مجموعه قرار مى‏گیرند: بخشى ناظر به بعد بینش و فکر انسان است، بخشى‏دیگر به‏گرایش‏هاى انسان توجه دارد و بخش سوم، رفتار انسان را مد نظر قرار داده است. گزارشى از این سه بخش در پى مى‏آید:
الف - اهداف قرآن در بعد بینش
1- رهایى از غفلت
قرآن مجید یکى از اهداف خود را نجات انسان از غفلت معرفى مى‏کند: «تنزیل العزیز الرحیم لتنذر قوما ما انذر آباؤهم فهم غافلون» (یس:6)؛ قرآن فرستاده خداى شکست‏ناپذیر و مهربان است تا کسانى را که پدرانشان بیم داده نشده‏اند بیم دهى؛ زیرا ایشان غافل‏اند. در این آیه، نجات مردم از غفلت، هدف قرآن تلقى شده است و براى تحقق چنین هدفى مى‏فرماید: باید مردم بیم داده شوند تا به هوش آیند و از غفلت رهایى یابند.
انسان براى رسیدن به کمال واقعى خود، باید در چندراهى‏ها، راه صحیح را برگزیند و براى گزینش، باید به راه‏هاى گوناگون و سود و زیان هر یک توجه داشته باشد؛ ولى گاهى انسان در اثر سرکشى غرایز، به‏گونه‏اى مى‏شود که تا حد حیوان تنزل مى‏کند و از توجه به راه‏هاى گوناگون غافل مى‏شود. این غفلت ریشه بسیارى از گمراهى‏ها و انحرافات است. قرآن مجید در توصیف جهنمیان مى‏فرماید: «اولئک کالانعام بل هم اضل اولئک هم الغافلون» (اعراف:179)؛ این گروه با آنکه چشم و گوش و عقل دارند از آنها بهره نمى‏گیرند؛ همانند چهارپایان، بلکه از آنان نیز گمراه‏ترند؛ زیرا اینان غافلان‏اند.
انسان در اثر غفلت، اصلا توجه خود را به خدا، معارف حق و راه‏هاى تکامل از دست مى‏دهد، تا چه رسد به آنکه آنها را برگزیند و بدان‏ها دل بندد و در مسیر آن‏ها حرکت کند. قرآن مى‏فرماید: برخى انسان‏ها از خدا، [1] آخرت‏ [2] و آیات الهى، [3] که نقش بسزایى در سعادت آنان دارد، غافل شده‏اند، باید به آن توجه کنند.
2- به یادآوردن فراموش شده‏ها
خداوند بزرگ از راه فطرت، عقل و وحى، حقایقى را در اختیار بشر قرار داده، ولى انس با دنیا، لذایذ مادى و وسوسه‏هاى شیطانى و هواهاى نفسانى سبب شده است که آن حقایق را فراموش کند. قرآن یکى از اهدافش به یاد آوردن آن حقایق است: «ان هو الا ذکر للعالمین» (تکویر:29)؛ قرآن براى جهانیان جز یادآورى چیز دیگرى نیست.
قرآن مجید بر این باور است که انسان‏ها امور بسیارى را فراموش کرده‏اند. خداوند متعال، [4] نعمت‏هاى او، [5] آیات الهى، [6] پیمان و میثاق خدا، [7] معارف و احکامى که از سوى پروردگار در اختیارشان قرار گرفته است، [8] معاد و روز جزا [9] و اعمالى که خود انجام داده‏اند [10] امورى است که انسان در طول زندگى خود آنها را فراموش مى‏کند و ضرورت دارد که کسى آنها را یادآورى کند. برخى از انسان‏ها گاه در اثر فراموشى خدا، خود را نیز فراموش مى‏کنند و دچار از خود بیگانگى مى‏شوند؛ «نسوالله فانساهم انفسهم» (حشر:19)؛ خدا را فراموش کردند، خداوند هم آنان را نسبت‏به خودشان دچار فراموشى ساخت.
انسانى که خود را فراموش مى‏کند دیگرى را، که بر او حاکم شده و در او نفوذ کرده است، خود مى‏پندارد. او فکر مى‏کند که خودش مى‏خواهد و خودش تصمیم مى‏گیرد، ولى در واقع، او نیست که تصمیم مى‏گیرد؛ هواى نفس، شیطان و انسان‏هایى که او را مسخ کرده‏اند به او دستور مى‏دهند، دردهاى دیگران را، که دشمنان او هستند، درد خود مى‏داند و درمان آنها را درمان خود مى‏پندارد؛ زیرا آنها را خود پنداشته است. او به دنبال هواى نفس و شیطان مى‏رود و مى‏گوید: دلم مى‏خواهد، خودم چنین تشخیص داده‏ام؛ «کالذى استهوته الشیاطین فى الارض حیران» (انعام:71)؛ مانند کسى که شیطان‏ها او را فریفته‏اند و عقل و دلش را ربوده‏اند سرگردان است، «کالذى یتخبطه الشیطان من المس» (بقره:275)؛ مانند آن که شیطان او را مس کرده، در او نفوذ نموده، تحت‏سلطه خود درآورده، او را از تعادل خارج کرده است و توان حرکت در مسیر تکامل خود را ندارد.
قرآن راه نجات از خودفراموشى و از خود بیگانگى را «یاد خدا» و فراموش نکردن او مى‏داند. اگر انسان خدا را به یاد آورد خداوند هم او را یاد مى‏کند: «فاذکرونی اذکرکم واشکروا لی و لا تکفرون» (بقره:153)؛ پس مرا (خدا را) یاد کنید، من هم شما را یاد مى‏کنم و مرا سپاس گویید و کفر نورزید. اگر خدا انسان را یاد کند از خودفراموشى نجات مى‏یابد.
3- ارائه بینش‏هاى صحیح و ضرورى
انسان‏ها در شناخت خدا و جهان دچار برداشت‏هاى نادرستى شده‏اند و در بسیارى از موارد، شناخت صحیحى از جهان، خود و خدا ندارند، چنان که در موارد بسیارى نمى‏توانند با اتکاء به ابزارهاى شناخت‏بشرى شناخت‏هاى لازم را به دست آورند؛ «و ما اوتیتم من‏العلم الا قلیلا» (اسراء:85) قرآن مجید مى‏فرماید: ما قرآن را فرو فرستادیم تا همه شناخت‏هاى صحیح و لازم براى هدایت انسان به کمال واقعى‏اش را در اختیار او قرار دهیم؛ «و انزلنا الیک الکتاب تبیانا لکل شى‏ء.» (نحل:89) اصلا دلیل آمدن پیامبران: همین بوده است که بشر از دست‏یابى به همه شناخت‏هاى لازم و صحیح، که براى سعادت وى ضرورى مى‏باشد، ناتوان است.
4- ارائه دلایل‏روشن بر بینش‏هاى صحیح و ضرورى
انسان براى پیمودن مسیر صحیح کمال نیازمند آن است که راه درست و صحیحى را، که به کمال واقعى او منتهى مى‏شود، به او نشان دهند و بر صحیح بودن آن راه، دلیل روشن و قطعى نیز داشته باشد تا عقلش سیراب گردد، به پیمودن مسیر او را فرمان دهند و در طول راه دچار تردید و توقف یا عقب‏گرد نشود و در برابر شهوات و وساوس شیطانى از حیث عقلى نلغزد. قرآن کریم هم راه راستین تکامل را نشان مى‏دهد و هم با پشتوانه دلایل روشن و یقین‏آور، استوارى آن را تضمین مى‏کند. قرآن کریم در آیاتى به این حقیقت اشاره مى‏کند: «و بینات من الهدى و الفرقان» (بقره:185)، «قد جاءکم برهان من ربکم.» (نساء: 174)
البته نشان دادن راه به دو صورت ممکن است: نخست آنکه کلیه جزئیات موضوع از سوى قرآن بیان شود و بر آن استدلال گردد. دوم آنکه راهى براى به دست آوردن جزئیات موضوع به ما نشان دهد و بر آن استدلال کند؛ مثلا، راه امامت را در اختیار ما قرار دهد و بر آن استدلال نماید و ما از طریق آن راه، جزئیات را به دست آوریم، بدون آنکه براى هر مساله نیازمند استدلال باشیم. هرچند این آگاهى‏ها غیر از ایمان به آنهاست، ولى علم زمینه ایمان را فراهم مى‏سازد و اگر بسیار شفاف باشد و به آن معتقد شود زمینه‏ساز خشیت از خداست؛ «انما یخشى الله من عباده العلماء» (فاطر:28)؛ همانا بندگان دانشمند از خدا مى‏ترسند.
5- تبیین حق از باطل
تبیین مسائل اختلافى و ارائه معیارى براى شناخت‏حق از باطل در مسائل اختلافى و مشتبه، یکى دیگر از اهداف قرآن است: «و ما انزلنا علیک الکتاب الا لتبین لهم الذى اختلفوا فیه» (نحل:64)؛ و ما کتاب را بر تو نازل نکردیم، مگر براى آنکه آنچه را در آن اختلاف کرده‏اند برایشان روشن سازى؛ «شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن هدى للناس وبینات من الهدى والفرقان» (بقره:185)؛ ماه رمضان است که در آن، قرآن براى هدایت مردم و ارائه نشانه‏هاى روشن هدایت و معیار تشخیص حق و باطل نازل شده است.
با آنکه بسیارى از حقایق از طریق دل، عقل و وحى در اختیار انسان قرار گرفته، ولى وساوس شیطان [11] به شکل‏هاى گوناگونى جلوه حق را مشوه مى‏کنند، حتى در حقایق روشن نیز اختلاف ایجاد مى‏نمایند، به گونه‏اى که گاهى انسان‏هاى پاک‏سرشت نیز از تشخیص حق به طور کامل، ناتوان مى‏شوند. قرآن، که کتاب هدایت هر انسان پاک‏سیرت است، براى زدودن زنگارهاى وساوس شیطانى از چهره حقیقت، گاه خود به بیان حقایق مورد اختلاف مى‏پردازد و گاه میزان و معیار تشخیص حق و باطل را بیان مى‏کند؛ مانند ارجاع به اهل ذکر در آیه شریفه «فاسالوا اهل الذکر» (نحل: 42) و یا آیاتى که بر اعتبار عقل، تجربه و حجیت قول پیامبر و امام وجود دارد.
6- تدبر در آیات قرآن
تدبر و دقت در آیات قرآن در فهم آن نقش بسزایى دارد و در روایات نیز بر آن تاکید فراوان شده و خواندن بى‏تامل و بى‏تدبر، بدون‏خیر واسف‏بار نامیده شده است. درآیه شریفه‏29سوره ص مى‏فرماید: «کتاب انزلناه الیک مبارک لیدبروا آیاته»؛ کتاب پربرکتى فرو فرستادیم تا در آیاتش تدبر کنید. در آیه‏83 سوره نساء فهم اعجاز قرآن در هماهنگى را منوط به تدبر دانسته است و در آیه‏اى دیگر مى‏فرماید: آیا در قرآن تدبر نمى‏کنند یا بر دل‏ها قفل زده شده است؟ [12] از دو آیه اخیر استفاده مى‏شود که تدبر در قرآن زمینه پى بردن به حقانیت آن را فراهم مى‏سازد و انسان را به راه صحیح دست‏یابى به کمال رهنمون مى‏شود، مگر کسانى را که در اثر گناه بر دل‏هاشان قفل زده باشند.
7- تفکر
قرآن مجید از «تفکر» بسیار ستایش کرده است و خود از طریق یادآورى یا بیان و توضیح آیات [13] با مثال‏ها و توصیف‏هاى گوناگون [14] و با گزارش کردن داستان‏ها، به بهترین بیان، a="#lz_015" name="ly_015">[15] [16] مسیر تکاملى خود را شکل دهد و به مقدمه و گذرا بودن دنیا و جاودانگى آخرت پى ببرد و فریفته دنیا نشود و دنیا را هدف قرار ندهد.
قرآن در خصوص اینکه هدف از نزول آن تفکر و اندیشیدن است، مى‏فرماید: «و انزلنا الیک الذکر لتبین للناس ما نزل الیهم و لعلهم یتفکرون» (نحل:44)؛ و قرآن را به سوى تو فرو فرستادیم تا آنچه را نازل شده است‏براى مردم تبیین کنى و شاید بیندیشند.
8- به‏کارگیرى عقل و فهم
عقل و دل انسان بسیارى از حقایق را درک مى‏کند و در عمق جان به آن اعتراف دارد، ولى حاکمیت هواهاى نفسانى بر عقل، مانع از توجه به این حقایق و اعتراف به آنها مى‏شود. یکى از اهداف نزول قرآن زمینه‏سازى براى به کارگرفتن عقل و فهم است: «انا انزلناه قرآنا عربیا لعلکم تعقلون» (یوسف:2)؛ ما کتاب خویش را به صورت خواندنى عربى فرو فرستادیم تا شاید عقل را به کار بندید. در آیه دیگرى، مى‏فرماید: «انظر کیف نصرف الآیات لعلهم یعقلون» (انعام:69)؛ بنگر که چگونه آیات را بیان مى‏کنیم، شاید که دریابند و حقایق را فهم کنند.
از آیات شریفه مى‏توان این نکته را استفاده کرد که قرآن با ذکر مقررات الهى، [17] هشدار نسبت‏به تلاش شیطان براى گمراهى بشر، [18] توجه دادن به معاد [19] و ذکر مثال‏ها [20] در صدد است تا زمینه به کاربندى عقل را در درک حقایق فراهم سازد.
9- آگاهى از یگانگى خدا
انسان تا به مرحله «توحید در الوهیت» نرسد و معتقد نشود که جز خداوند متعال موجود دیگرى شایسته پرستش نیست، اهل نجات نخواهد بود. به همین دلیل، همه پیامبران: مردم را به توحید در الوهیت دعوت مى‏کردند. قرآن مجید نیز، که هدفش رساندن مردم به آستانه نجات و سعادت ابدى است، یکى از اهداف نزول خود را آگاه ساختن مردم از توحید در الوهیت قرار داده است و مى‏فرماید: «هذا بلاغ للناس... لیعلموا انما هو اله واحد» (ابراهیم:52)؛ این (قرآن) بیان رسائى براى مردم است... تا آنکه بدانند که خدا یگانه معبود و موجود شایسته پرستش است.
از مجموع آنچه که در بعد بینش ذکر شد، چنین نتیجه مى‏گیریم که قرآن در مرحله اول سعى دارد که انسان را از غفلت و بى‏خبرى‏نجات دهد،سپس‏امورفراموش شده رابه خاطرش آورد. در مرحله بعد، زمینه به‏کارگیرى عقل و آمادگى براى فهم حقایق را فراهم مى‏آورد. پس از آن نیز بینش‏هاى ضرورى و صحیح را در اختیار او قرار داده و بر آن استدلال مى‏کند، مسائل مورد اختلاف راتوضیح‏مى‏دهد وانسان راتامرحله «توحیددرالوهیت»، که سعادت او در گرو اعتقاد به آن است، به پیش مى‏برد.